Waarom het gepolder over alcohol niets opleverde: ‘We hebben vier jaar verknald’

De vergadering is halverwege als er iets knapt bij Nico Hesselink. De horecawet-inspecteur is het zat. Al vier jaar rijdt hij elke paar maanden vrijwillig naar Den Haag. Namens zijn beroepsgroep zit hij aan tafel om problematisch alcoholgebruik aan te pakken. Om hem heen zitten duurbetaalde directeuren, zegt Hesselink geïrriteerd. Ze praten en praten. “Maar er wordt niets bereikt.”

De sfeer aan tafel is gespannen op deze 23ste mei 2022. In een zaal op de vierde verdieping van het ministerie van volksgezondheid zitten ruim twintig deelnemers schouder aan schouder. Staatssecretaris Maarten van Ooijen zit op de hoek. Om hem heen zitten afgevaardigden van allerlei gezondheidsorganisaties, overheden en de alcoholindustrie. Van Ooijen vraagt iedereen in het zaaltje om elkaar vast te houden.

Het wantrouwen is groot. Nadat de staatssecretaris zijn zegje heeft gedaan, vertrekt hij vroegtijdig. “Daarna werd het alleen maar erger”, zegt een betrokkene.

‘De samenleving is doordrenkt met alcohol’

Het blijkt later een van de laatste vergaderingen van de ‘alcoholtafel’, een overleg tussen een groot aantal partijen om problematisch alcoholgebruik in te dammen. Aan die tafel zaten artsen en organisaties als het Trimbos-instituut, sportorganisatie NOC-NSF, het ministerie van volksgezondheid en de Nederlandse Brouwers.

Het doel: maatregelen die leiden tot fors minder zwangere, jonge, overmatige en zware drinkers. Dat was onderdeel van het Nationaal Preventie Akkoord van toenmalig staatssecretaris Paul Blokhuis. Minder alcohol, roken en overgewicht. 2040 is de stip aan de horizon.

Na vier jaar praten blijken deze cijfers nauwelijks gedaald. Waar weliswaar minder zwangeren gingen drinken, was bij tieners sprake van een stijging. Het aantal zware drinkers bleef nagenoeg gelijk in 2021. Nog altijd drinkt bijna acht op de tien Nederlanders, terwijl alcoholgebruik de maatschappij miljarden kost en er een link is met 200 medische aandoeningen.

“De samenleving is doordrenkt met alcohol”, zegt kinderarts Nico van der Lely, die in het begin als enige arts aan de tafel zat. “Neem nepchampagne tijdens oud en nieuw voor kinderen. Je oefent cocaïne snuiven toch ook niet met poedersuiker?”

In oktober 2022 heft Van Ooijen de alcoholtafel na vier jaar op. “Het overleg aan deze tafel”, zo luidde zijn pijnlijke conclusie, “heeft niet geleid tot noodzakelijke en aanvullende effectieve maatregelen om de volksgezondheid te beschermen.” Het poldermodel moest helpen om problematisch alcoholgebruik terug te dringen, maar eindigde in gesteggel en wantrouwen. Waarom werd er nauwelijks iets bereikt en hoe moet het verder?

Een verkeerd frame

Terug naar november 2018. Na maanden onderhandelen gaat de alcoholtafel officieel van start. Partijen uit de alcoholindustrie doen mee, anders dan bij het overleg over roken. Daar mogen commerciële partijen niet meepraten, vanwege internationale verdragen.

De partijen zoeken een gemeenschappelijk belang. Geen maatregelen tegen alcoholconsumptie in het algemeen, maar alleen tegen ‘problematisch drinken’. De leiding is in handen van Leon Meijer. Hij is wethouder in Ede en door partijgenoot Blokhuis (ChristenUnie) gevraagd om de klus te leiden. “Niemand had belang bij problematisch drinken”, zegt Meijer.

Maag- darm- en leverarts Bart Takkenberg begrijpt niets van deze consensus, als hij zich in 2021 aansluit bij de tafel. “Het is een verkeerd frame dat is ingebracht door de industrie”, zegt hij. “Je moet schadelijk alcoholgebruik terugdringen door de algehele alcoholconsumptie naar beneden te krijgen.”

Wim van Dalen, directeur van het Nederlands Instituut voor Alcoholbeleid (Stap), deelt die mening. “Het puur focussen op problematisch drinken suggereert dat alleen de gebruikers van alcohol verantwoordelijk zijn voor de nadelige gevolgen. Daarmee blijft de kwalijke rol van de drankindustrie buiten schot.”

Wijntje bij de kapper

Toch zet iedereen een handtekening. Al tijdens het formeren van de tafel komt het eerste hete hangijzer op tafel: blurring, het voorstel van de VVD om zogenoemde ‘mengformules’ toe te staan. Gevolg is dat winkeliers, zoals kappers, kledingwinkels en supermarkten, onder voorwaarden alcohol mogen schenken.

“Een langgekoesterde wens”, zegt VVD-kamerlid Thierry Aartsen, die aan het wetsvoorstel werkt. “Het is belangrijk, zeker na coronatijd, dat ondernemers ruimte krijgen om te ondernemen. Het gebeurt al massaal, wij willen die rare bureaucratische regels weghalen. Als liberaal vind ik niet dat alcohol per definitie fout is.”

Op dat moment is niemand uitgesproken voorstander van het plan, ook de alcoholindustrie niet. “Wie blurring toestaat, zet de sluizen wagenwijd open”, zegt arts Takkenberg. Het is de bedoeling om het Preventie Akkoord aan te vullen met een negatief advies over blurring. Maar staatssecretaris Blokhuis haalt het advies eruit, omdat het te gevoelig zou liggen bij de VVD.

Het is de eerste grote domper voor de gezondheidspartijen aan tafel. Desondanks heerst er een opgewekte stemming. Alle deelnemers zetten hun handtekening onder de afgesproken doelen. Ze koppelen concrete percentages aan de ambities om problematisch alcoholgebruik terug te dringen.

Er worden kleine successen geboekt. Meer voorlichting op scholen bijvoorbeeld. De industrie stopt met alcoholreclames langs sportvelden, al zullen ze later wel massaal reclame maken voor alcoholvrij bier. Ook worden online alcoholreclames op de tijdlijn van minderjarigen aangepakt.

Ingrijpende maatregelen nodig

Maar met deze softe maatregelen is het onmogelijk om de doelstellingen in 2040 te halen, constateert het RIVM al eind 2018. In april 2021 komt het RIVM met voorstellen die wetenschappelijk onderbouwd zijn, en dus wél werken. Die gaan over de drie best buys: verhogen van de prijs, en beperken van beschikbaarheid en marketing. Ingrijpende maatregelen, zoals een sterke accijnsverhoging en alcohol alleen verkrijgbaar maken bij de slijter.

“Dat was het begin van het einde”, zegt voorzitter Meijer. “De industrie wilde zich niet committeren aan deze maatregelen.” Langzaam ontstaat een patstelling. De alcoholindustrie wil wachten met extra maatregelen tot een evaluatie, de gezondheidspartijen willen daadkracht tonen. Ze betichten de industrie ervan RIVM-cijfers in twijfel te trekken.

Peter de Wolf vindt op dat moment dat het juist de goede kant opgaat met alcoholgebruik. Hij is directeur van De Stichting Verantwoorde Alcoholconsumptie (Stiva). De stichting van alcoholproducenten- en importeurs financiert onder meer voorlichting op scholen over alcoholgebruik. “Alcohol is veel minder normaal geworden als je dat vergelijkt met twintig jaar geleden. Je moet daarnaast kijken wat je samen kunt doen om problematisch drinken te verminderen.”

Krat bier bij de Praxis

Terwijl de patstelling ontstaat, komt in december 2021 naar buiten dat blurring – het wijntje bij de kapper – is opgenomen in het regeerakkoord, ingegeven door de VVD. Een aantal deelnemers aan de alcoholtafel reageert verbijsterd. Potentieel tienduizenden extra plekken erbij om alcohol te krijgen druist volledig in tegen de RIVM-adviezen. “Een biertje bij de kapper betekent ook een krat bier bij de Praxis en een wijnproeverij bij de Albert Heijn”, zegt arts Takkenberg. “Hiermee werd de tafel zodanig gedegradeerd dat het totaal geen zin meer had.”

Horeca-inspecteur Hesselink wist niet wat hij meemaakte. “Dit was een grote middelvinger naar de alcoholtafel. Het stond haaks op elke afspraak die we hadden gemaakt. Alcohol zou hiermee verder normaliseren.” De partijen die de alcoholindustrie vertegenwoordigen zien ook dat blurring een groot probleem wordt. “Het ging alleen maar daarover, waardoor er spanning op de tafel kwam staan”, zegt De Wolf.

De lobby lijkt hardnekkig

Gezondheidsorganisaties hebben het idee dat er achter hun rug om wordt gelobbyd door de alcoholindustrie, sinds blurring in het regeerakkoord kwam. Beschuldigingen worden ook publiekelijk geuit. Ze geloven de industrie niet meer.

“Het werd duidelijk dat er ook nog op een ander bord werd gespeeld”, zegt Ninette van Hasselt van het Trimbos. “Partijen die belang hebben bij alcoholverkoop bleven lobbyen tegen maatregelen die nodig zijn om de doelen van het akkoord te behalen. Hoe ga je meters maken met zoveel lobbykracht vanuit de commerciële partijen?” Arts Takkenberg zag het ook: de industrie vertraagde en traineerde. “Ze waren niet bezig met het terugdringen van ziekmakend gebruik van alcohol.”

Stiva-directeur De Wolf begrijpt niets van de beschuldigingen. “Dat wij voor blurring zouden lobbyen was totaal niet waar. Ik vind het verbijsterend dat we daarvan worden beticht.”

Bierpakketten voor Kamerleden

Partijen aan tafel die voor de gezondheidsbelangen opkomen, wijzen op de korte lijntjes tussen de industrie en de VVD, de partij die het wetsvoorstel over blurring initieerde en het later in het regeerakkoord wist te krijgen. Zo is voormalig VVD-staatssecretaris Fred Teeven de huidig voorzitter van de Nederlandse Brouwers. Deze brancheorganisatie vertegenwoordigt nagenoeg alle grote brouwerijen in Nederland. Onder Teevens recente voorgangers in die baan zijn VVD-politici Tjapko Poppens en Hans Wiegel. Die laatste deed het maar liefst 28 jaar.

Vier Kamerleden van de VVD vermeldden in het geschenkenregister bierpakketten die ze vorig jaar kregen van de Nederlandse Brouwers. Volgens de brancheorganisatie stuurden ze naar alle politieke partijen bier. Alleen de SP stuurde de flesjes volgens hen terug.

VVD’er Aartsen noemt de lobbyverwijten van gezondheidsorganisaties ‘kwalijk’ en ‘beledigend’. Volgens hem komt het initiatief van de ondernemers, niet van de alcoholindustrie. “Met hen heb ik hierover ook niet gesproken.” Directeur Lucie Wigboldus van de Nederlandse Brouwers was zelf de voormalig directeur van het VVD-partijbureau. “Wij geloven niet dat we meer invloed hebben in Den Haag en op de VVD in het bijzonder”, zegt ze.

Staatssecretaris ook kritisch

Tijdens de vergadering van de alcoholtafel in mei 2022, waarvan het vertrouwelijke gespreksverslag in handen is van Trouw, wordt gediscussieerd over blurring. In diezelfde maand geeft Van Ooijen een interview bij het tv-programma Pointer. Hij móét het coalitieakkoord uitvoeren, zegt hij. “Dit was een van de dingen in het coalitieakkoord waarvan ik dacht: oef, hebben jullie dit echt bedacht?”

Van Ooijen vraagt de alcoholtafel om zich publiekelijk uit te spreken over blurring. Na gesteggel gebeurt dat niet. Er is een fundamenteel verschil van inzicht over of de tafel adviezen moet geven en over wetgeving moet praten. De alcoholindustrie en sommige andere partijen willen dat niet. Zij vinden dat een rol van de Tweede Kamer.

In de zomer van 2022 heeft tafelvoorzitter Meijer nauwelijks vakantie. Hij drinkt koffie met 22 deelnemers, maar de ultieme lijmpoging blijkt tevergeefs. “De conclusie luidde dat er geen vertrouwen meer was. Sommige partijen wilden vanuit de alcoholindustrie blijven lobbyen, ook al ging dat tegen de afspraken in”, zegt Meijer. “Wat ons nekte, was dat er geen tussendoelen waren geformuleerd.”

Van Dalen van Stap is stelliger: “We hebben vier jaar verknald.”

Alcoholmaatregelen als betutteling

Sinds oktober is de staatssecretaris met alle partijen individueel in gesprek om te kijken of hij eigenhandig tot maatregelen kan komen, liet hij begin december in een kamerbrief weten. Dit voorjaar wil hij met een set maatregelen komen. Dat gaat niet meevallen, want er moet ook voldoende politiek draagvlak zijn voor die maatregelen.

Wel zijn alle gezondheidspartijen en het ministerie het erover eens dat er íets moet gebeuren. Maar Van Hasselt van het Trimbos ziet het somber in: “Alcoholschade wordt als een vraagstuk van een kleine groep gezien die niet met alcohol kan omgaan, en alcoholmaatregelen worden gezien als betutteling. Daar wagen politici zich niet snel aan.”

Lees ook:

Steeds meer mensen belanden laveloos op de spoedeisende hulp. ‘Vuurwerk? Het is alcohol, alcohol, alcohol’

Het aantal mensen (vaak jongeren) dat op de spoedeisende hulp beland door alcohol neemt in rap tempo toe. Artsen in Utrecht maken zich grote zorgen. Trouw liep een zaterdagavond mee in het Diakonessenhuis. ‘Het is een bizarre legale drug.’